| سلجوقيان طايفه‌اي از تركان غُز بودند كه در دشت‌هاي نزديك درياچه آرال و سواحل شرقي درياي مازندران و در دره هاي سيحون و جيحون سكونت داشتند. پس از مرگ سلطان محمود غزنوي طغيان كردند و سركردة آنها طغرل بيك در مدتي كوتاه توانست شمال ايران و سپس جنوب و غرب و به سال 450ق. بغداد را تصرف كند. تركان سلجوقي توانستند قلمرو حكومت و فتوحات و كشورگشايي خود را تا سواحل مديترانه و مرزهاي امپراتور روم شرقي و تا بين النهرين و آسياي صغير و قفقاز گسترش دهند و در 470ق. حكومت آنها ، امپراتوري زمان بود.
در دورة سلجوقيان ، هنر ايراني گامي بزرگ برداشت و تاريخ هنر ايران ، يكي از درخشان ترين دوره‌هاي خود را در اين روزگار سپري كرد. در اين زمان ، شهرهاي اصفهان ، مرو ، نيشابور ، هرات و ري مركز و مجمع صاحبان هنر و پيشه بوده است و اكنون بسياري از آثار اين هنرمندان ، در موزه‌هاي داخلي و خارجي ديده مي‌شود. شاهكارهاي هنري اين هنرمندان شامل معماري ، سفال سازي ، فلزكاري ، كتابسازي ، خطاطي ،تذهيب ، نگارگري و بافندگي است . به همين سبب دورة سلجوقي از لحاظ شيوة كار هنري در تاريخ ايران مشهور است.
هنر معماري در اين دورة درخشان و شكوفا به درجة كمال رسيدو هنرمندان و معماران چيره دست آثار فراواني پديد آوردند. سلجوقيان در معماري به عوامل و عناصري دست يافتند كه با آنها بتوان مسجدي بزرگ با حياط مركزي و چهار ايواني و تالار مربع گنبددار ، بناهاي بزرگ به وجود آورد . اين شيوة ساختمان ، اساس معماري مذهبي و كاروانسرا و مدرسه سازي ايران است. در اين زمان مسجد در شكل تكامل يافتة ايراني خود داراي اين ويژگي‌ها شد. در امتداد محور طولي بنا ، سردرِ ايوان قرار دارد كه در برابر آن صحن باز واقع است. دو ايوان در محور طولي و دو ايوان در محور عرضي قرار دارند و شبستانهاي گنبددار در پشت طاقنماها واقع شده‌اند و در انتهاي محور طولي مسجد ، محراب جاي گرفته است . اين نوع نقشه و طرح را مي‌توان در مساجد جامع اصفهان ، مسجد جامع زواره نزديك اردستان ، مسجد جامع اردستان ، مسجد قزوين و مسجد جامع گلپايگان ، ديد. اما كامل‌ترين نمونة چهار ايواني مسجد جامع اصفهان است كه مجموعة كاملي از تزيينات دورة اسلامي ايران را دربردارد. اين بناي تاريخ كه به دستور ملك شاه سلجوقي ساخته شد ، در حقيقت مجموعه‌اي است از تحولات معماريها و آثار هنري ايران در هزار سال اخير. دو گنبد خواجه نظام الملك در قسمت جنوبي و گنبد تاج الملك در قسمت شمالي مسجد، از نظر تكنيك و زيبايي اثر بسيار چشمگيري از دورة سلجوقي است . بنابه گفتة پروفسور آرتور اُپهام پوپ : « داخل گنبد تاج الملك ، معماري گوتيك را به خاطر مي‌آورد.» ايوان‌هاي چهارگانة مسجد هركدام شاهكاري از هنرهاست . شبستانهاي مسجد و همچنين محراب زيباي اولجايتو محمد در پشت ايوان غربي از جمله زيباترين آثار هنري ايران به شمار مي‌روند. در اين مسجد زيبا و كامل بجز سبك‌هاي مختلف معماري ، انواع خطوط كوفي ، ثلث و نستعليق به كار رفته است . علاوه بر مسجد بايد از مدرسه‌ها و كاروانسراها و مقبره‌هاي اين دوره هم نام برد. طبق مدارك تاريخي ، تعداد بسياري مدارس در شهرهاي چون بغداد ، نيشابور ، توس ، اصفهان ، هرات ، بلخ و ري بنا شده بود. بخش اعظم بناهاي غير مذهبي در اين دوره ، شامل كاروانسراهاست. اگرچه شبكة راه و ايجاد جاده‌هاي خوب ، شاهرگ حياتي تجارت يك كشور محسوب مي‌شود، اما در گذشته هاي دور ، بدون وجود كاروانسراها و مسافرخانه‌ها و ايستگاه‌هاي ميان راه ، استفادة مطلوب از جاده امكان نداشت . يكي از كامل‌ترين كاروانسراهاي اين دوره « رباط شرف »در 70 كيلومتري جنوب سرخس در راه قديمي نيشابور- مرو است . با وجود خرابي‌هاي ناشي از مرور زمان ، هنوز بسيار زيبا و كامل است. اين كاروانسرا دو حياط در شمال و جنوب دارد و در هر يك از اين حياط‌ها چهار ايوان ساخته شده است . در اطراف حياط‌ها ،اتاق‌هاي متعددي وجود دارد كه جاي اقامت و استراحتگاه كاروانيان بوده است.
مقبره‌هاي دورة سلجوقي به دو گونة مختلف ساخته شده‌اند: به شكل برج و به شكل گنبد ، با طرح هاي چهارضلعي ، چندضلعي ، دايره يا ترك دار بيشتر مقبره‌هاي اين دوره دو طبقه‌اند: طبقة بالا مسجد و طبقة زير يا دخمه جاي دفن اجساد. درون بيشتر اين مقبره‌ها را يك سقف يا قبة نيم دايره شكل و در خارج ، متناسب با بدنه مقبره با گنبد هرمي يا مخروطي يا قبه‌اي پوشانيده شده‌اند. از نمونه‌هاي خاص اين نوع معماري است : مقبرة سلطان سنجر در مرو و گنبد سرخ در مراغه ، كه هر دو از آجر و كاشي و با طرح چهار ضلعي ساخته شده‌اند. برج مدور در مراغه و سه گنبد در اروميه ، با طرح دايره‌وار و برج مهماندوست دامغان و برج طغرل در شهر ري با طرح ترك‌دار. برج‌هاي خرقان و برج دماوند و گنبد علي در ابركوه و گنبد كبود در مراغه (هشت و ده ضلعي هستند ).
بايد به تزيينات ساختمان‌ها هم نظري بيفكنيم: سطوح خارجي ديوار بناها با آجر نماسازي مي‌شده‌اند . كاربرد آجر در معماري اين دوره بسيار رواج پيدا كرد و از انواع طرح‌هاي هندسي در آجر استفاده مي‌شد. هنر آجر تراشي و تزييني بنا با آجرهاي تراشيده ، از قرن پنجم قمري در ايران معمول بوده است. در كنار اين تزيينات بسيار زيباي آجري ، كتيبه‌ها و خطوط تزييني ، با استفاده از آجر تراشيده ، يكي از ويژگي‌هاي معماري سلجوقيان است.
ظروف سفاليني سلجوقيان هم به زيبايي كاشي‌هاي آن دوره ساخته مي‌شد. ظروف باقي مانده از اين دوره از نظر تزيين و رنگ آميزي شامل ظروف مينايي ، طلايي ، فيروزه‌اي و ظروف سفيد هستند كه اغلب بدنة اين ظروف با مجالس بزم ، رزم يا شكار مزين شده‌اند؛ به‌گونه‌اي كه مي‌توان بهترين مينياتور زمان سلجوقيان را در روي ظروف سفالي آن مطالعه كرد.
شيشه‌هاي دورة اسلامي كه آغاز آن ( قرن هفتم و هشتم ميلادي ) قرن اول قمري است، از آميختگي ميان تمدن‌هاي امپراتوري روم شرقي (بيزانس) و پارت و ساساني ، در ايران حاصل شده است . با توجه به اشياء شيشه‌اي كشف شده ، اين هنر در سمرقند ، شهر ري، جرجان و نيشابور رونق بسزايي داشته است . وجود اشياء متعلق به سدة پنجم تا اوايل سدة هفتم قمري حكايت از رونق صنعت شيشه‌گري در دورة سلجوقي مي‌كند و با كشف اشياي شيشه در جرجان و نيشابور مي‌توان نواحي خراسان و گرگان را از جمله مراكز ساخت اشياي شيشه‌اي دانست.
در اين زمان همراه با پيشرفت كلي و كيفي هنر سفال سازي و شيشه ، صنعت فلزكاري نيز مانند ديگر هنرها راه كمال مي‌پيمود. برخي از اين ظروف را به طور مشبك ساخته و برخي ديگر را با نقوش كنده‌كاري زينت داده‌اند. در اين صنعت ، ترصيع كاري به ويژه نقره‌كوبي در تصاوير و كتيبه‌ها بسيار ديده مي‌شود. در اين زمان « خراسان » در امر توليد آثار فلزي داراي موقعيت ممتازي بوده است. ادامة اين هنر را مي‌توان در اين زمان در بين‌النهرين و در موصل پي گرفت. علاوه بر ظروف مفرغي و برنجي ، آثار طلايي و نقره‌اي فراواني از دورة سلجوقيان در دست است كه ثابت مي‌كند جواهرسازي هم در اين زمان رونق داشته است.
بافندگي از صنايعي است كه هميشه در ايران مقامي والا داشته و تكه پارچه‌اي كه از اين دوره به دست آمده است ، حاكي از وجود صنعت پارچه‌هاي ابريشمي در دورة سلجوقيان است . اين پارچه ها چندان ظريف و زيبا هستند كه با تغيير نور تغيير رنگ مي‌دادند. بر اين پارچه‌هاي سبك و نازك ، طرح جانوران و خطوط كوفي ديده مي‌شود. صنعت نساجي اين زمان از نظر بافندگي ، ابتكار انواع طرح ها و زيبايي و تنوع رنگ‌ها به درجه‌اي عالي رسيده است و شهرهاي ري ، كاشان و يزد مراكز بزرگ و مهم بافندگي اين عصر بوده‌اند. صنعت قالي بافي هم در دورة سلجوقيان رواج داشته است. شكي نيست كه ايران در قالي بافي بزرگترين مركز شرق بوده و ديگر مراكز در اين فن از او تقليد و اقتباس كرده‌اند. كهن‌ترين قالي‌هاي معروف ايران مربوط به قرن ششم قمري در دورة سلجوقيان است. اما فراموش نبايد كرد كه فرش پازيريك در دورة هخامنشيان و همچنين قالي چهار فصل يا بهارستان دورة ساسانيان از شاخص‌ترين نمونه‌هاي قالي هنري در ايران به شمار مي‌روند.
| 
