آثاري از ماني و پيروانش ، به زبانهاي ايراني ميانه (فارسي ميانه ، پارتي و سغدي) برجاي مانده است . اين آثار به خط مانوي (مقتبس از خط تدمري) نوشته شده ، و متعلق به دوراني ميان قرن 3و9م است . اين آثار به صورت قطعات پراكنده و آسيب ديده در اوايل قرن 20م از ويرانههاي صومعههاي مانوي در ترفان واقع در تركستان چين به دست آمده است . محتواي اين آثار اساساً مذهبي و متشكل از عناصر سامي ، و سامي ـ يوناني است . ادبيات مانوي مشتمل است بر :
الف ـ كتابهاي ماني : ماني آثار خود را ، جز شاپورگان ، به زبان آرامي شرقي ،زبان مادري خود ، مينوشت و پيروانش آنها را به زبانهاي مختلف ترجمه ميكردند كه هيچ كدام از اينگونه آثار او در دست نيست . اين آثار عبارتند از : انجيل زنده ، گنجينة زندگان (سفرالاحياء) ، فرقماطيا (به معني رسائل) ، رازها (اسرار) ، غولان (سفرالجبابره)، رسائل و زبور . از انجيل زنده ، غولان ، نامهها و زبور ماني قطعههايي به زبانهاي فارسي ميانه ، پارتي و سغدي در دست است . افزون بر اين 7 اثر ، ماني كتاب مصوري با عنوان ارژنگ و كتاب ديگري به نام شاپورگان به زبان فارسي ميانه داشته است .
ب ـ آثار منشور پيروان ماني : از شيروان ماني نيز آثاري به زبانهاي ايراني به اين شرح در دست است : شرح حال ماني ؛ داستانهاي تمثيلي ؛ نامهها ؛ قطعههايي شامل اصول عقايد مانوي ، دستورها و اندرزها ، دعاها ، توبهنامه ، متون نجومي و تقويمي ، و مواعظ منوهمدوروشن.
ج ـ اشعار مانوي : آثار منظوم مانوي كه غالباً براي هدفهاي ديني سروده شده است ، بخش عمدهاي از اين ادبيات را تشكيل ميدهد . سرودهاي مانوي به زبانهاي فارسي ميانه و پارتي ، فصيح ، شيوا و مشحون از صنايع لفظي و صور خيال ، خصوصاً تشبيه و مجاز است و در برابر متون منثور مانوي به اين دو زبان كه ثقيل و گاه ساده و مجاز است و در برابر متون منثور مانوي به اين دو زبان كه ثقيل و گاه ساده و ناپخته است ، از ارزش والاتري برخوردار است . اين اشعار كه همراه با موسيقي در مراسم ديني خوانده ميشد ، از نظر صورت ظاهر به 3 دسته تقسيم ميشود : سرودهاي بلند ، مدايح ديني بلند ، و سرودهاي كوتاه. وزن اشعار مانوي را گروهي هجايي ، و گروه ديگر ضربي يا تكيهاي دانستهاند . آخرين پژوهشها حكايت از آن دارد كه در وزن اشعار پارتي و به احتمال بسيار فارسي ميانه علاوه بر شمار هجاهاي تكيهدار ، ضرب وزن نيز ميتواند متفارت باشد. آثار منظوم پارتي از نظر حجم بيش از اشعار فارسي ميانه ، و از نظر جوهر شعري نيز غنيتر از آنهاست . اشعار مانوي در ستايش خدايان ، ماني و بزرگان دين ، و نيز دربارة روح محبوس در زندان تن سروده شده است . |