|
| ساوه |
|
|
| ساوه يكي از شهرها و مناطق باستاني بازمانده از دوران ساساني است . تپه باستاني ساساني آسياباد ( اسيرآباد ) در مجاورت شهر ، همچنين تپه‌ها و محوطه‌هاي تاريخي هريسان ، خرم‌آباد ، آوه و امثالهم نشانگر قدمت اين شهر مي‌باشد . ساوه در روزگار پارتيان با نام « سواكينه » يكي از منازل مهم ميان‌راهي و در سده هفتم قبل از ميلاد يكي از دژها و منازل سرزمين ماد به شمار مي‌رفته است. از وضعيت ساوه در روزگار پيش از اسلام اطلاع دقيق و مستندي در دست نيست ، ولي از قرن دهم هجري به بعد در مورد اين شهر اطلاعات و روايات مكتوب زيادي د دست است . ورود حضرت معصومه (ع) به ساوه در راه سفر خراسان و بيماري ايشان در ساوه، نخستين رويدادي است كه در تاريخ اوايل دوران اسلامي اين شهر ذكر شده است.به نظر مي‌رسد كه گسترش خلافت اسلامي تا مرزهاي چين، حمل و نقل كاروان‌هاي زيارتي حجاج و كالا و آباداني راه ابريشم كه از ساوه عبور مي‌كرد ، توسعه شهر ساوه در سده‌هاي نخستين اسلامي را فراهم آورده است . ناحيه و شهر ساوه در روزگار ديالمه و سلجوقيان پيوسته مقر زمستاني سلاطين ديلمي و سلجوقي و سپاهيان آنان بوده است كه معمولاً ييلاق را در ناحيه خرقان و همدان مي‌گذرانده‌اند. سراي معروف ديلمان و كوشك سلطاني ساوه اقامتگاه شاهان سلجوقي بوده است. رونق و آباداني شهر ساوه در روزگار سلجوقيان به اوج خود رسيد و ساوه به مركز سران قبايل متحد سلجوقي كه لقب اتابك داشتند، تبديل شد . از اين روزگار تا دوره خوارزمشاهيان بسياري از وزراي سلجوقي و خوارزمشاهي ساوجي بوده‌اند كه هر يك در زمان خود در آباداني و ايجاد بناهاي شهري آن كوشيدند . عمادالملك ساوجي وزير با تدبير و دانشمند سلطان محمد و سلطان جلال‌الدين خوارزمشاهي از آن جمله است كه در جريان حمله مغول جان خود را از دست داد. ساوه در جريان حمله خانمان برانداز مغول در قرن هفتم هجري صدمه و آسيب فراواني ديد ، مغولان شهر را ويران كردند و ساكنان آن را از دم تيغ گذراندند . در دوره جانشينان هلاكو ( ايلخانان ) قسمت عمده‌اي از خرابي‌هاي هجوم مغول مجدداً بازسازي شد . در اين دوره نيز ساوجيان همچنان در مقامات و مناصب ديواني دولت ايلخاني به خدمت درآمدند كه از آن جمله مي‌توان به خواجه سعدالدين ساوجي وزير غازان خان ، امير نظام الدين يحيي ساوجي ، خواجه ظهيرالدين ساوجي، خواجه شمس‌الدين ساوجي و . . . اشاره كرد. ساوه در دوران تيموريان و آق‌قويونلو از غارت‌هاي متعدد و رقابت‌هاي ميان شاهزادگان و آق‌قويونلو صدمه فراواني ديد . ورود تركمانان چادرنشين و استقرار آنان در اطراف ساوه و دستيابي سران آن به حكومت و درگيري و رقابت داخلي آنان ، صدمه و آسيب سنگيني به اقتصاد و نيروهاي توليدي شهر وارد ساخت. در دوران صفويه بلوكات ساوه يكي از قلمروهاي استقرار ايلات وابسته به نهاد حكومت صفويه ( قزلباش و شاهسون‌ها ) گرديد. اينان در حقيقت به مثابه قواي نظامي حكومت در نواحي مجاورت پايتخت استقرار يافتند . از جمله ايل بيات كه در دشت‌هاي ساوه و زرند مستقر شد و آنجا را به عنوان قلمرو زمستانه خود برگزيد . در دوره صفويه شهر ساوه رو به آباداني مجدد گذاشت و كاروانسراها ، راه‌ها ، رباط‌هاي ميان راهي ، مساجد، بازار سرپوشيده و بناهاي متعددي احداث شد . با اين حال خرابي‌هاي ناشي از هجوم و حمله تيموريان ، جنگ‌ها و كشمكش‌هاي زمان آق‌قويونلوها به تمامي بازسازي نشد. در اواخر دوره صفويه ، ضعف حكومت مركزي و تاخت و تاز قبايل و ايلات، رويدادهاي ناشي از جنگ‌هاي ايران و عثماني و فتنه افغان، آسيب‌هاي جدي و فراواني به رشد و توسعه شهر وارد كرد . به ويژه در زمان حكومت شاه سلطان حسين صفوي كه وضعيت اسفباري بر شهر و ساكنان آن حاكم شد. در روزگار زنديه با احداث بناي معروف چهارسو ، در احيار مجدد بازرگاني ساوه كوشش شد . در فاصله پايان دوران صفويه تا قاجاريه ، شهر در تسلط حكام وابسته به گروههاي ايلي پرنفوذ ناحيه مانند خلج‌ها قرار گرفت. با پايتخت شدن تهران ، از اهميت ساوه كاسته شد . در حال حاضر شهر ساوه يكي از شهرهاي آباد استان مركزي است و توسعه صنعتي آن موجبات رشد روز افزوني را فراهم آورده است . |
|
| اراك |
|
|
| بررسي‌هاي تاريخي مؤيد آن است كه در محدوده منطقه جغرافيايي شهرستان اراك كه تا سال 1316 «ولايت عراق » نام داشت، با وجود 680 آبادي و حدود پانصد هزار نفر جمعيت ، قبل از پيدايش شهر سلطان‌آباد ( اراك ) شهر با اهميتي پديد نيامده است. شهر اراك كمتر از دو قرن پيش در زمان حكومت فتحعلي شاه قاجار ايجاد شد . اين شهر ابتدا « قلعه سلطان آباد » ، سپس « شهر نو » و بعد از آن شهر « سلطان آباد » نام گرفت و در سال 1316 هـ . ش با عبور راه‌آهن سراسري از كنار آن ، به اراك تغيير نام داد. ارك از آغاز ايجاد تا كنون همواره در معرض دگرگوني بوده و تحولات فراواني يافته است. در زمان فتحعلي شاه، ولايت عراق شاهد ناامني‌ها و شورش‌هاي متعدد اهالي فراهان ، گلپايگان و چهار لنگ عليه حكومت قاجار بود. قشون حكومتي به فرماندهي يوسف خان گرجي قلعه زلف‌آباد را كه محل تجمع مخالفين دولت بود با خاك يكسان كرد و جمعيت آن را قلع و قمع و پراكنده ساخت و طرح ايجاد شهر جديدي را پي‌ريزي كرد . بدين منظور در نقطه خوش منظره و با صفايي كه نسبت به منطقه مركزيت و به اطراف و جوانب تسلط داشت و از امكانات ارتباطي و منابع آب و قنوات بهره‌مند بود، مكان شهر جديد انتخاب شد . اين نقطه كه انتهاي محال فراهان بود و سابقاً دهي به نام « دِسكره» يا « دستجرد » در آن وجود داشت ، سلطان آباد نام گرفت و جمعيت هشت قلعه موجود در پيرامون به شهر جديد منتقل شدند . سلطان آباد كانون مبادلات منطقه شد. اين شهر تا اوايل 1270 هـ .ق نقش نظامي داشت و محل سكونت سپهدار عراق بود. اولين نقطه عطف در تحولات سلطان آباد زماني آغاز گشت كه در دوره حكومت ميرزا حسن خان ، شهر از حالت نظامي خارج شد و بتدريج كاركرد تجاري و صنعتي يافت و قالي‌بافي رونق گرفت و زمينه توسعه صنعتي آن نيز فراهم شد.مقارن شروع جنگ جهاني اول و فروپاشي حكومت قاجاريه ، قواي روسيه شهرهاي ساوه ، سلطان آباد و مناطق اطراف آنها را به اشغال درآورد . پس از خاتمه جنگ جهاني اول و تحولات سياسي كشور، سلطان آباد نيز در معرض دگرگوني‌هاي اين دوره قرار گرفت و سيماي فيزيكي آن در جهت يكپارچگي كالبدي ـ فضايي تغيير كرد . اين روند در دهه‌هاي بعدي نيز ادامه يافت، به طوري كه امروزه شهر اراك به يكي از قطب‌هاي صنعتي ايران تبديل شده است. |
|
| محلات |
|
|
| محلات از نقاط قديمي كشور است كه گويا از چهار محله يا روستا همچون پيل پايان ، ريوكان ، زنجيردان و گوشه تشكيل شده است، به همين جهت نيز در اسناد بسيار قديمي و كهن نامي از محلات آورده نشده است ، ولي از نام‌هايي مانند انابار و ساير البلوك سخن به ميان آمده كه منظور همين منطقه يا شهر محلات است. محلات را از آن جهت سايرالبلوك گفته‌اند كه بر حسب نقشه آن زمان از بلوكات قم و كاشان نبوده است . به هر حال ، همان طور كه از نام شهر پيداست محلات جمع محله است كه منظور همان روستاهاي مورد نظر مي‌باشد. زمان اين نامگذاري معلوم نيست، ولي به گفته مطلعين محلي اين نام در زمان حمله افاغنه ( آزادخان ) مورد استفاده قرار گرفته است. در زمان صفويه مبادلات تجاري شهرستان محلات عمدتاً با اصفهان بود و در اين دوره آلو، قالي ، خوان و خوانچه نقاشي از محلات به اصفهان حمل و در كارونسراها مبادله مي‌شده است . فتحعلي شاه محلات و ساير البلوكات را در عوض مواجب دختر خود كه همسر آقاخان محلاتي بود به تيول ابدي داده بود . اين شهر در زمان قاجاريه پايگاه فرقه اسماعيليه بود و هنوز هم برخي از اهالي و روستاهاي جنوبي منطقه به اين كيش گرايش دارند . در آن زمان نايب‌الحكومه محلات ميرزا محمدخان بود كه از طرف ظل‌السلطان تعيين شده بود . در همان سال كه حكومت زير نظر ظل‌السلطان بود (1309هـ .ق) ناصرالدين شاه سفر طولاني مدتي به نواحي مركزي و جنوبي ايران انجام داد و براي بار دوم به محلات آمد و به مدت پنج روز در اين شهر اقامت كرد . در اين دوره گلپايگان خوانسار ، محلات و كمره ( خمين ) يكي از ولايتي را تشكيل مي‌دادند كه مركز آن گلپايگان بود. در زمان رضاشاه ( 1316هـ.ش) در تقسيمات جديد ايران تغييرات صورت گرفت و ناحيه قم كه محلات نيز يكي از بخش‌هاي آن بود به شهرستان جداگانه تبديل شد.در محدوده كنوني اين شهرستان روستاي خورهه و شهر نيمور سابقه‌اي بسيار طولاني‌تر از شهر محلات دارند. |
|
| خمين ( كمره ) |
|
|
| براي نخستين بار نام خمين ( خميهن ) در كتاب هزار ساله تاريخ پيامبران و شاهان آمده است . خميهن مركب از دو كلمه « خو » و « ميهن » است كه روي هم « جايگاه خوب يا سرزمين مقدس » معني مي‌دهد . مؤلف كتاب تاريخ قم اعتقاد دارند كه شهربانو نامي ( دختر موبد موبدان ) در دوران قبل از اسلام اين شهر را بنا كرده است . از تاريخ خمين در روزگاران گذشته آثار مدوني در دست نيست. از آثار قبل از اسلام آن مي‌توان به آثار قنوات و كاريزها و آتشكده معروف خمين اشاره كرد. نام اين شهر از 200 سال پيش به مركز كمره اطلاق شده است، معروفيت خمين با نام رهبر راحل انقلاب اسلامي حضرت امام خميني (ره) ارتباط مستقيم دارد. اين شهر محل زندگي كودكي و جواني حضرت امام بوده و لذا خانه پدري ايشان به يك اثر تاريخي مهم تبديل شده است. |
|
| • دليجان |
|
|
| بنا به نوشته‌هاي تاريخي ، دليجان پيشين شهري بسيار بزرگ با چهار دروازه در چهار طرف بود كه به دروازه‌هاي قليان ، آتشكده ، شاه ولي و كاه‌گندم معروف بودند . گستردگي شهر قديمي دليجان را تا نزديكي خورهه ذكر كرده‌اند. مجموعه نشانه‌ها و آثار پيدا شده تاريخي نشان مي‌دهد كه دليجان شهري بزرگ بوده است. از جمله آثار پيدا شده مي‌توان به سفال‌ها ، خمره‌ها و آجرهاي بسيار زيبا در جنوب دليجان ، اشاره كرد. دليجان عليرغم ويراني‌هاي ناشي از جنگ‌ها و بلاياي طبيعي ، به دليل موقعيت ارتباطي و جغرافيايي به تدريج توسعه يافته و در سال 1358 به شهرستان تبديل شده است. |
|
| سربند ( شازند ) |
|
|
| شازند دهي بود كه به آن « ادريس آباد » مي‌گفتند و هم زمان با عبور راه‌آهن سراسري از كنار آن ، شازند نامگذاري شد. در گذشته‌هاي دور ، در نزديكي ادريس آباد شهري به نام كرج ابودُلف وجود داشته كه جزء ايالات اصفهان بوده است . اين شهر با هجوم‌هاي متعدد و به مرور تخريب و ويران گشته و آثار آن در نزديكي آستانه هنوز هم باقي مانده است. |
|
| تفرش |
|
|
| اين شهر قبلاً به « طبرس » و « گبرش» معروف بود و بعدها به تفرش تبديل شده است. يكي از بخش‌هاي آن به نام فراهان پيشينه تاريخي جالب توجهي دارد. تفرش در شمال شهرستان اراك و فراهان در دشت كاملاً مسطح قرار گرفته و قدمتي ديرينه دارد. چنانكه زماني آتشكده آذرگشسب ( يكي از سه آتشكده معروف ساسانيان ) در روستاي فردجان فراهان قرار داشته و تل ماستر در نزديك آن ازمناطق سيزده‌گانه قباد ساساني بوده است. فراهان ، زادگاه مردان نامور تاريخ ايران و شاعران معروف است كه از آن جمله‌اند : فخرالافضل مولانا جلال‌الدين جعفر فراهاني ( شاعر عارف ) ، ميرزا عيسي قائم مقام فراهاني ( وزير شاعر ) ، ميرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهاني ( صدر اعظم محمدشاه)، ميرزا تقي‌خان فراهاني ( اميركبير) ، اديب الممالك فراهاني ( شاعر )، محمد حسين فراهاني ( نويسنده و شاعر ) . |
|
| آشتيان |
|
|
| آشتيان در شمال شرقي اراك و در دامنه ارتفاعات كوه‌هاي مركزي استان واقع شده و از مناطق قديمي است. ابن فقيه ـ مؤلف كتاب مختصرالبلدان ـ آشتيان را « ابرشتجان» نوشته و آن را از متعلقات همدان ذكر كرده است. بعدها « ابرشتجان» به « آشتجان» و « آشتيان» تبديل شده است. طبق اظهارات مؤلف كتاب تاريخ قم، اين شهر را «كيخسرو» آباد كرده است. برخي از جغرافي‌نويسان و مورخين نيز عقيده دارند كه سجاران و ابرشتجان را « فيران بن ويسان» ( پيران ويسه وزير افراسياب) بنا كرده است . مردم اين شهر قبل از فتح اسلام زرتشتي بوده‌اند و 16 آتشكده داشته كه مهم‌ترين آنها « آتشكده وره » بوده است. |
|
| نام و نشاني اماكن و ديدني‌هاي مهم استان |
|
|
شهرستان ساوه
سد غدير - تنگه فرقان در 25 كيلومتري ساوه
غار آقداش - دهستان كوهپايه ، بخش نوبران ساوه
قلعه آردمين - 56 كيلومتري جاده ساوه، همدان
قلعه الوير - شمال غربي ساوه
قلعه اسماعيليه - 35 كيلومتري جنوب غربي ساوه
كاروانسراي پاسنگان - 45 كيلومتري ساوه
كاروانسراي عبدالغفار خان - 40 كيلومتري ساوه
كاروانسراي خشكه رود - 45 كيلومتري ساوه
كاروانسراي گردين - جنوب مسير ساوه، قم
پل تاريخي سرخده - جنوب ساوه
پل عسگر آباد - ساوه
منطقه باستاني پيك - زرند
منطقه باستاني عبدالله آباد - زرند
منطقه باستاني گرنگ صدرآباد - زرند
منطقه باستاني سوسنقين - نوبران
منطقه باستاني كهك- رازقان
منطقه باستاني مزلقان - 6 كيلومتري ساوه
تپه آوه - 10 كيلومتري ساوه
تپه عليشار - روستاي عليشار بخش رازقان
تپه باستاني قيجه يا قيلجه - نوبران
تپه گل محمد - نوبران
تپه فستق ( پسته ) - نوبران
تپه شيشه باير - 3 كيلومتري شمال غرب ساوه
تپه طيب و طاهر - روستاي آقداش ـ نوبران
تپه خسرو - روستاي مورچي ـ نوبران
تپه خدابنده - روستاي خدابنده ـ نوبران
تپه عباسلو - 40 كيلومتري جنوب غربي ساوه
تپه سلطان - نوبران
تپه بيوك - 18 كيلومتري ساوه
تپه شماره يك خوني - نوبران
تپه جمشيد آباد - 45 كيلومتري غربي ساوه
تپه جوشقان - نوبران
تپه علي درزي - نوبران
آب انبار حاج ميرزا حسن عامل - ساوه
مسجد جامع - ساوه
مسجد قرمز (انقلاب ) - ساوه
مسجد ميدان - ساوه
مسجد بازار - ساوه
امام‌زاده سيد هارون - روستاي طراز ناهيد ساوه
امام‌زاده سيدابورضا- كنار بازار ساوه
امام‌زاده سلطان سيداسحاق- جنب مسجد جامع ساوه
امام‌زاده سليمان ، فضل و موسي - روستاي آوه ( 20 كيلومتري ساوه)
امام‌زاده شاهزاده اسماعيل - روستاي پل‌آباد ساوه
بقعه بي‌بي‌شرف خاتون - 9كيلومتري ساوه
بقعه اشموئيل پيغمبر ( اشمعيل)- شهر ساوه
شهرستان شازند ـ ( سربند)
سدخاكي هند ودر - 30 كيلومتري جنوب شازند
سرآب عباس آباد - 2 كيلومتري شرق شازند
سرآب اسكان - 5 كيلومتري شمال روستاي فرسربند
آب عمارت - سربند
پيست اسكي پاكل - گردنه پاكل ـ 25 كيلومتري شازند
ناحيه ييلاقي سربند - سربند ( شازند )
امام‌زاده سهل بن علي (ع)- سربند
شهرستان دليجان
درياچه سد پانزده‌خرداد- 5 كيلومتري دليجان
غار چال نخجير - 8 كيلومتري شمال و شمال شرقي دليجان
غار كهك - شرق روستاي كهك
روستاي تاريخي دو دهك - 17 كيلومتري شمال غرب دليجان
بازار نراق - نراق
امام‌زاده شاهزاده اسحاق - روستاي بيجگان بخش جاسب
امام‌زاده عون بن علي - روستاي كروگان جاسب
زيارتگاه حضرت معصومه - شمال نراق
زيارتگاه آقاشابلبل - كوه‌هاي غرب دليجان
شهرستان محلات
چشمه و تفرجگاه آبگرم محلات - محلات
چشمه شفا - محلات
چشمه سليماني - شمال شرقي چشمه شفا
چشمه حكيم - يك كيلومتري جنوب شرقي شفا
غار آزادخان - غرب محلات ـ روستاي « سنجه باشي »
غار شاه بلبل - كوه‌هاي شرقي محلات
غار سوراخ گاو - شمال غربي روستاي خورهه
غار يكه چاه - جنوب شرقي محلات
غار گلدار و گلچشمه - جنوب نيمور
غار سرچشمه - شمال محلات
غار كشته ريز- شمال غربي محلات
ناحيه تاريخي نيمور - 15 كيلومتري جنوب شرقي محلات
روستاي تاريخي خورهه - محلات
قلعه جمشيدي - نيمور
قلعه آقاخان محلاتي - جنوب شهر محلات
كاروانسراي دودهك- در مسير جاده دودهك به دهستان خورهه
كاروانسراي جون‌آباد - جنوب غربي محلات
پل دودهك - نزديكي كاروانسراي دودهك
سنگ‌نوشته خورهه - خورهه
معبد سلوكي - خورهه
آتشكده آتشكوه - روستاي آتشكوه نيمور
سد ساساني نيمور - 7 كيلومتري جنوب غربي محلات
يخچال نيمور - يك كيلومتري غرب نيمور
مسجد جامع - محلات
مسجد جامع - نيمور
امام‌زاده يحيي و فضل‌الرضا- خيابان سرچشمه محلات
امام‌زاده شاهزاده موسي - محله پايين محلات
امام‌زاده شاهزاده اسماعيل - نيمور
امام‌زاده خورهه - خورهه
شهرستان تفرش
چشمه آب معدني گراو - 5كيلومتري غرب تفرش
تپه بالا مشهد زلف - تفرش
تپه پايين مشهد زلف - تفرش
مسجد جامع - تفرش
بقعه ابوالعلاء - تفرش
امام‌زاده ابوالقاسم - 25 كيلومتري جنوب غربي تفرش
امام‌زاده شاهزاده احمد - روستاي كوهين
امام‌زاده شاهزاده قاسم - روستاي ترخوران
امام‌زاده شاهزاده هادي - روستاي جمزقان
امام‌زاده عاقل - روستاي بنابر
گنبد بي‌بي - تفرش
شهرستان خمين
بيت حضرت امام خميني (ره) - خمين
عمارت سالار محتشم - خمين
قلعه يوجان و شمس - روستاي يوجان
آسياب‌هاي بادي - خمين
تيمچه بازار خمين - خمين
شبستان مسجد جامع خمين - خمين
امام‌زاده اسماعيل - روستاي يوجان
امام‌زاده عبدالله - خمين |
|
| زنده دل ، حسن . مجموعه راهنماي جامع ايرانگردي : استان مركزي ، تهران : نشر ايرانگردان – جهانگردان ، 1379 . ص 28-35، 113 -118. |
* منبع : | |
|
